Tên gọi, danh pháp
Tên Tiếng Việt: Cỏ máu.
Tên khác: Huyết đằng, Kê huyết đằng, Hồng đằng, Dây máu người, Máu gà, Máu chó.
Tên khoa học: Từ nhiều loài thực vật khác nhau như cây Kê huyết đằng (Millettia nitida), Huyết đằng lông (Butea superba), Huyết đằng quả to (Mucuna birdwoodiana cuneata), Huyết rồng (Spatholobus anberrectus) thuộc họ Đậu (Fabaceae) hoặc cây hồng đằng (Sargentodoxa cuneata) thuộc họ Huyết đằng (Sargentodoxaceae).
Đặc điểm tự nhiên
Sargentodoxa cuneata là một loại cây thân leo, thân có thể dài tới 10m, vỏ ngoài màu hơi nâu. Lá kép gồm 3 lá chét, mọc đối, cuống lá dài 4,5 – 10cm, lá chét giữa có cuống ngắn, lá chét hai bên gần như không cuống. Phiến lá chét giữa hình bầu dục, lá chét 2 bên hơi hình trứng hay bầu dục, dài 7 – 12cm, rộng 3,5 – 7cm, lá màu xanh, mặt trên đậm hơn mặt dưới. Hoa đơn tính khác gốc, mọc thành chùm ở nách lá, cụm hoa dài 14cm, mọc thòng xuống. Hoa đực màu vàng xanh, có 6 lá đài, 6 tràng thoái hóa thành sợi, 6 nhị. Hoa cái giống hoa đực, nhiều lá noãn, bầu trên. Quả kép với 6 – 20 quả mọng hình trứng, có cuống, dài 8 – 10mm, khi chín có màu lam đen.
Millettia nitida cũng là một loài dây leo, lá mọc đối, có 5 lá chét, cuống lá dài 3 – 5mm, phiến lá chét dài 4 – 9cm, rộng 2 – 4cm, lá chét giữa rộng và dài hơn các lá chét bên. Gân lá nổi rõ ở cả hai mặt. Hoa mọc thành chùm ở ngọn cành hay nách các lá ở ngọn cành, cụm hoa dài khoảng 14cm. Trục phát hoa phủ nhiều lông mịn, hoa màu tím, đài hoa hình chuông, cánh hoa hình cánh bướm. Quả giáp dài 7 – 15cm, rộng 1,5 – 2cm, hình lưỡi liềm hay mỏ chim, trên bề mặt phủ lông nhung màu vàng nhạt.
Phân bố, thu hái, chế biến
Các loài Cỏ máu rất đa dạng, phân bố ở nhiều vùng khác nhau, cụ thể như sau:
- Huyết đằng lông: Mọc ở các vùng rừng núi miền trung như ở khu vực Tây Nguyên, Quảng Ngãi, Quảng Nam, Phú Yên, Bình Định, Khánh Hòa,…
- Kê huyết đằng: Phân bố chủ yếu ở các vùng rừng núi phía bắc, nhiều nhất ở Tuyên Quang, Hòa Bình, Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Lạng Sơn.
- Huyết đằng quả to: Phát hiện ở vùng Bến En, Như Xuân – Thanh Hóa.
- Huyết rồng: Ở các tỉnh Đông Nam Bộ như Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng Tàu, An Giang.
- Hồng đằng: Ở Hòa Bình, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Lào Cai, Yên Bái.
Các loài trên thường mọc trong các quần xã rừng kín thường xanh trên các vùng núi đất, núi đá vôi; đôi khi gặp trong các quần xã rừng thưa nửa rụng lá hơi khô. Chúng có thể sống được trên nhiều loại đất, độ cao phân bố thường không quá 1600m.
Cây ra hoa quả nhiều hàng năm, nhưng hoa quả chỉ thấy mọc trên những cây lớn, không bị chặt phá thường xuyên. Nguồn dược liệu Cỏ máu tại nước ta tương đối phong phú. Tuy nhiên, những loại dây leo gỗ này thường bị loại bỏ trong quá trình tu bổ rừng. Cây có thể tái sinh tự nhiên chủ yếu bằng hạt và cây chồi gốc sau khi bị chặt.
Bộ phận sử dụng
Thân gỗ leo thu hái quanh năm, tốt nhất vào các tháng 8 – 10. Thân gỗ sau khi chặt về, bỏ cành lá, để vài ngày cho nhựa se lại rồi mới chặt khúc, phơi khô. Dược liệu còn tươi cắt ngang có nhựa đỏ như máu tiết ra, lúc khô, ở mặt cắt có nhiều vòng đen do nhựa quánh lại.