Việc đăng ký sở hữu đối với tên gọi món ăn chứa tên địa danh như bánh mì Sài Gòn, bún chả Hà Nội, phở Hà Nội, mì Quảng… đang gây tranh cãi sau khi tỉnh Thừa Thiên – Huế muốn bảo hộ thương hiệu bún bò Huế.
Không khả thi
Thực tế, một số nhãn hiệu tên gọi đồ ăn thức uống chứa tên địa danh đã được bảo hộ như “Bia Sài Gòn”, “Bia Hà Nội” hay nhãn hiệu nước ngoài như “Texas Chicken”. Tuy nhiên, các nhãn hiệu này được đăng ký cho các cơ sở kinh doanh tại chính địa danh nhãn hiệu chứa đựng.
Trước khi Luật Sở hữu trí tuệ chính thức có hiệu lực vào tháng 7-2006, quy định về tính phân biệt của nhãn hiệu được đánh giá thoáng hơn. Đối với các nhãn hiệu này, từng yếu tố như “Bia”, “Sài Gòn”, “Hà Nội”, “Texas” và “Chicken” đều bị loại trừ không bảo hộ riêng mà nhãn hiệu được bảo hộ tổng thể dựa trên tính phân biệt thông qua sử dụng hay nhãn hiệu nổi tiếng. Tức là đã đạt được tính phân biệt nhờ vào sự thừa nhận của người tiêu dùng như một nhãn hiệu trước khi đăng ký bảo hộ.
Trở lại với các món ăn gắn với địa danh, việc đăng ký sở hữu độc quyền các tên gọi món ăn gắn với tên địa danh như một nhãn hiệu cho từng cá nhân hoặc cơ sở kinh doanh riêng biệt là không khả thi.
Chẳng hạn, muốn đăng ký bảo hộ độc quyền nhãn hiệu “Bánh mì Sài Gòn” cho sản phẩm bánh mì hoặc dịch vụ kinh doanh sản xuất mua bán bánh mì không ở khu vực TP HCM thì yếu tố “bánh mì” là mô tả, yếu tố “Sài Gòn” là tên địa danh, nên hoặc sẽ bị xem là lừa dối người tiêu dùng về xuất xứ nếu không sản xuất kinh doanh tại TP HCM (điều 73.5 Luật Sở hữu trí tuệ) hoặc sẽ không được bảo hộ do chứa đựng tên địa danh mà chỉ nên được bảo hộ dưới dạng chỉ dẫn địa lý hơn là nhãn hiệu. Do đó, nhãn hiệu “Bánh mì Sài Gòn” sẽ không đáp ứng điều kiện bảo hộ theo quy định tại điều 74.2.c và d Luật Sở hữu trí tuệ.
Xét về góc độ bảo hộ tên gọi món ăn gắn với tên địa danh như một chỉ dẫn địa lý cũng vướng nhiều khó khăn. Theo quy định tại điều 79 Luật Sở hữu trí tuệ, để được bảo hộ dưới dạng chỉ dẫn địa lý, sản phẩm phải có nguồn gốc từ khu vực, địa phương, vùng lãnh thổ hoặc nước tương ứng với chỉ dẫn địa lý. Sản phẩm có danh tiếng, chất lượng hoặc đặc tính chủ yếu do điều kiện địa lý nơi sản xuất quyết định. Do đó, các sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý thường được sản xuất tại chính địa danh đó. Trong khi hiện nay, các món ăn mang tên địa danh này gần như được sử dụng mọi nơi. Ở TP HCM cũng có thể nấu và bán phở Hà Nội hay mì Quảng chứ không nhất thiết phải nấu, sản xuất ở Hà Nội, Quảng Nam rồi mang đi nơi khác.
Do vậy, đặc trưng chung của các món ăn chỉ mang yếu tố văn hóa của các vùng địa danh hơn là các đặc thù về địa lý. Nếu bảo hộ thì cần bảo hộ công thức nấu ăn đó.
Ai đứng ra giám sát?
Trên cơ sở này, chỉ có thể xem xét bảo hộ các tên gọi món ăn mang địa danh này theo nhãn hiệu chứng nhận. Điều 87.4 Luật Sở hữu trí tuệ quy định: “Tổ chức có chức năng kiểm soát, chứng nhận chất lượng, đặc tính, nguồn gốc hoặc tiêu chí khác liên quan đến hàng hóa, dịch vụ có quyền đăng ký nhãn hiệu chứng nhận với điều kiện không tiến hành sản xuất, kinh doanh hàng hóa, dịch vụ đó; đối với địa danh, dấu hiệu khác chỉ nguồn gốc địa lý đặc sản địa phương của Việt Nam thì việc đăng ký phải được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cho phép”.
Tuy nhiên, rất khó chọn tổ chức nào đứng ra giám sát, đánh giá, công nhận chất lượng công thức chế biến các món ăn mang đậm hương vị từng địa danh này và được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp phép chính thức.
Ngoài ra, một khi đã có tổ chức giám sát, công nhận đạt chuẩn công thức chế biến các món ăn đó để đem đi đăng ký nhãn hiệu chứng nhận, chúng ta còn có thể xem xét đến việc cấp phép sử dụng công thức chế biến các món ăn đó cho từng cá nhân, tổ chức muốn kinh doanh. Chúng ta sẽ có một chuẩn hệ thống các cơ sở kinh doanh món ăn mang tên địa danh đạt chuẩn theo đúng quy định cả về pháp luật lẫn chất lượng sản phẩm.
Do Luật Sở hữu trí tuệ bảo hộ theo lãnh thổ và theo các tiêu chí riêng của từng quốc gia nên vẫn có thể xảy ra trường hợp các đối tượng không được bảo hộ ở Việt Nam nhưng vẫn được bảo hộ ở nước ngoài. Nếu không đăng ký thương hiệu, chẳng hạn ở Trung Quốc có cá nhân đăng ký sở hữu nhãn hiệu món ăn Việt Nam, sau này Việt Nam quảng bá, tổ chức các chương trình ẩm thực ở Trung Quốc liên quan đến các món đó sẽ gặp rắc rối. Bởi khi kinh doanh ở nước ngoài, cá nhân, tổ chức của Việt Nam phải tuân thủ pháp luật của nước sở tại. Trong trường hợp trên có khả năng sẽ vi phạm quyền sở hữu trí tuệ của nước khác nếu không được họ cho phép. Bằng chứng là Việt Nam đã gặp một trường hợp đáng tiếc ở quá khứ cho chỉ dẫn địa lý cà phê Buôn Ma Thuột.
Thực tế, tất cả mọi thứ đều cần phải xem xét bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ hoặc ban hành cụ thể cách thức sử dụng hợp lý tránh gây nhầm lẫn và bất lợi cho người tiêu dùng. Tuy nhiên, cần xem xét kỹ bảo hộ dưới hình thức nào cho phù hợp với thực tiễn cũng như quy định của pháp luật. Đây là một câu hỏi không dễ vì Luật Sở hữu trí tuệ vẫn đang trong quá trình hoàn thiện và kiến thức cũng như nhận thức về quyền sở hữu trí tuệ trong người dân vẫn cần được nâng cao hơn.